Ελευθερία και πολιτική

Αυτό το κείμενο το αφιερώνω στον φίλο Θανάση Παπατόλιο ο οποίος με αφορμή την πρόσφατη ανάρτηση ενός άρθρου στο προσωπικό μου blog και στο Facebook, αμφισβήτησε την ειλικρίνεια των προθέσεων μου, ως πολιτικό. Με προκάλεσε μάλιστα να απαντήσω αν θα παλέψω γι’ αυτά που εκφράζω (τα οποία φαίνεται να ασπάζεται και ο ίδιος), ή μόλις πετύχω τον στόχο μου – και εκλεγώ δήμαρχος - θα καθοδηγώ τις δυνάμεις καταστολής εναντίον του. Το συγκεκριμένο άρθρο είναι ένα κείμενο που μου άρεσε, στο οποίο ο συγγραφέας του, έχει συνδέσει τα «πρέπει» της ζωής μας, με την απώλεια της προσωπικής μας ελευθερίας και άρα με την ευτυχία. Δικαιολογημένα αφήνει να εννοηθεί ότι ευτυχία και περιορισμοί δεν συμβαδίζουν. 

Οι άνθρωποι ανά τους αιώνες μάχονται ενάντια στις εξωτερικά και στα εσωτερικά εμπόδια που τους περιορίζουν. Οι μάχες των ανθρώπων για να απαλλαγούν από τη σκλαβιά, την καταπίεση, την εκμετάλλευση, τη φτώχεια, την αγραμματοσύνη και την αρρώστια μπορεί να είναι είτε ατομικές είτε συλλογικές. 

Η ελευθερία της βούλησης, της σκέψης και της έκφρασης αποτελεί το βασικό επίπεδο της ελευθερίας γιατί είναι το κίνητρο της ζωής, της δημιουργίας και της εξέλιξης. Η βούληση ουσιαστικά είναι η ώθηση για να εξελιχθεί ο άνθρωπος. Η έκφραση, δηλαδή το «πράττειν» κατά βούληση ουσιαστικά σημαίνει ελευθερία. 

Όμως αν ένας άνθρωπος έχει την βούληση (θέληση) να αφοσιωθεί στον Θεό γιατί σκέπτεται ότι τα πνευματικά αγαθά έχουν μεγαλύτερη αξία απ’ ότι τα υλικά, τότε η έκφραση του, έχει να κάνει με την επιβολή κάποιων ηθικών κανόνων, που θα τους υιοθετήσει - επιβάλλει ο ίδιος στην ζωή του. Μάχεται ενάντια στις συνήθειές του, στα πάθη του, στις προσκολλήσεις του και στις ασυνείδητες παρορμήσεις του, και υπέρ της αγάπης της ενότητας, της προσφοράς και της θυσίας. Παρ’ όλο που κάποιος άλλος θα τον παρομοίαζε ως «αλυσοδεμένο σαν μαριονέτα» στο περιβάλλον που έχει διαμορφώσει, ο ίδιος δεν αισθάνεται καθόλου αιχμάλωτος. Όταν μάλιστα κερδίσει μια μάχη αισθάνεται πράγματι ευτυχισμένος - απελευθερωμένος. Το συγκεκριμένο παράδειγμα, που η βούληση πηγάζει από κάποια αναγκαιότητα, καθιστά τη βούληση παράγοντα μιας εικονικής ελευθερίας.

Αν μεταφέρουμε το παραπάνω παράδειγμα σε συλλογικό επίπεδο, δηλαδή στην πολιτική, και υποθέσουμε ότι όλοι μας θέλουμε ο τόπος μας να πάει μπροστά και να μπορέσουμε έτσι να βελτιώσουμε την ποιότητα ζωής μας, τότε λογικά θα πρέπει να εφεύρουμε, να υιοθετήσουμε και να ακολουθήσουμε κάποιους κανόνες. Συνήθως κάποιος θα αφουγκραστεί την βούληση του λαού, θα την εκφράσει και θα επινοήσει και θα εφαρμόσει κάποιους κανόνες, που θα στοχεύουν στο συγκεκριμένο σκοπό. Οι κανόνες θα πρέπει να είναι κατανοητοί και να πείθουν για την χρησιμότητά τους στην επίτευξη των στόχων, ώστε να υπάρχει καθολική αποδοχή. Αλλά επειδή οι κανόνες αφορούν ανθρώπους, πάντα θα πρέπει να υπάρχει ο έλεγχος και η επιβολή των κανόνων, όπου και όταν χρειάζεται. Άρα και σε μια ιδανική συλλογική κατάσταση, η έννοια της ελευθερίας είναι πλασματική.

Στην ζωή όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο ιδανικά όπως στο παραπάνω παράδειγμα. Τίποτε δεν είναι τόσο απλό, για να μη μπορεί να παρεξηγηθεί και πάντα θα υπάρχει ένα αντεπιχείρημα σε κάποιο επιχείρημα. Η λαϊκή παροιμία «μαζί μιλάμε και χώρια καταλαβαίνουμε» είναι σοφή, γιατί εξηγεί την ασυνεννοησία μεταξύ των ανθρώπων. Ο παράγοντας άνθρωπος είναι πολύπλοκος. Ο χαρακτήρας του καθενός, οι  εμπειρίες του και η συναισθηματική κατάσταση της στιγμής παίζουν καθοριστικό ρόλο σε μια συλλογική προσπάθεια. Οι λέξεις δεν έχουν την ίδια σημασία και τα αυτονόητα δεν είναι πάντα αυτονόητα. Άρα για να γίνει οποιαδήποτε συλλογική προσπάθεια χρειάζεται μια minimum ανοχή στην διαφορετικότητα του καθενός μας. Για να πετύχει μια τέτοια συλλογική προσπάθεια, συνήθως χρειάζεται ανθρώπους που να έχουν πραγματική βούληση – πίστη σε κάποιο στόχο (δηλαδή όραμα) και κάποιους άλλους που να επιδεικνύουν ανοχή (εμπνευσμένη ή σε κάποιες περιπτώσεις πληρωμένη) και να συμμετέχουν. Δεν είναι τυχαίο που τα μεγάλα επιτεύγματα της ανθρωπότητας, αλλά και οι μεγάλες αλλαγές - ανατροπές σε κάποια κράτη ακόμα και σε δήμους έγιναν από λίγους που ενέπνευσαν πολλούς. Στην συγκεκριμένη περίπτωση η ελευθερία περιορίζεται ακόμα περισσότερο, όχι μόνο σ’ αυτούς που δεν συμπλέουν ιδεολογικά, αλλά και σ’ αυτούς που δείχνουν την ανοχή – συγκατάβαση σε κάποιο οραματιστή.

Σε ατομικό επίπεδο η έννοια της ελευθερίας είναι εσωτερική υπόθεση του κάθε ατόμου και μπορεί να διαφέρει από άτομο σε άτομο. Αλλά ο καθένας ως μέλος μιας κοινότητας είναι υποχρεωμένος να σέβεται την ατομικότητα του καθενός, αλλά και το συλλογικό συμφέρον. 

Στον τάφο του Νίκου Καζαντζάκη χαράχθηκε η επιγραφή: «Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λέφτερος». Τη επιγραφή ζήτησε ο ίδιος ο Καζαντζάκης, γιατί πίστευε ότι ελεύθερος είναι αυτός που αποζητά την λύτρωση από τα πάθη και τις αδυναμίες του και δεν διατάζει να θυσιάσει την ζωή του γι’ αυτά που πιστεύει. Πίστευε ότι πρέπει να κοιτάξουμε μέσα μας, να γνωρίσουμε τον εαυτό μας να καταλάβουμε το νόημα της ζωής και όταν αναγνωρίσουμε τα πάθη μας, που είναι και πάθη των άλλων, τότε θα είμαστε σε θέση να φτάσουμε στην ανώτερη πράξη, στη υπέρβαση τού εαυτού μας, στην πράξη της αυτοθυσίας. Ο ίδιος ο Καζαντζάκης μεταφράζοντας τον διάλογο του Πλάτωνα τονίζει ότι ο Σωκράτης συνέστησε στον Αλκιβιάδη (που τον έχει ρωτήσει, πώς μπορεί να γίνει καλός πολιτικός) να κοιτάξει μέσα του, να γνωρίσει τον εαυτό του, για να μπορέσει να καταλάβει τους συμπολίτες του.

Προσωπικά πιστεύω ότι ελεύθερος είναι αυτός που διαθέτει μια βαθιά αίσθηση ευθύνης και μια έντονη θέληση για προσφορά, τέτοια που του επιτρέπει να μην «το βάζει κάτω» και να πολεμά τα διάφορα εμπόδια, για το καλό. «Η ελευθερία δεν είναι μια φυσική κατάσταση, ούτε διαφυγή από τις ευθύνες μας και τα καθήκοντά μας. Είναι μια εσωτερική ακτινοβολία από την οποία πηγάζει η ομορφιά, η καλοσύνη και η αλήθεια. Σε μια τέτοια κατάσταση ελευθερίας, ένας φυλακισμένος μπορεί να είναι ο πιο ελεύθερος άνθρωπος και ένας ισχυρός κυβερνήτης ο πιο άθλιος σκλάβος».

Κυριάκος Στεφανίδης